• .
  • (+593) 0981 325 128
  • Chat WhatsApp

Mama killaka, wiñaymanta tiyak shuk hatun chaska kay allpa chaskawan 4.000 hunu watakuna ñawpa waktarikpi p’akirishkamanta wiñashkami. Mama killaka hatun chaska kashkamantami kikin wallpayta shinallatak allpa pacha kuchupi kikin muyuytapashmi charin, tukuy Inti llikata rikukpi kayshina muyuyka kayllapimi tiyan.

Mamakillaka tukuy allpa pacha kawsaypi sinchitami yaykurin, chaymantami mamakucha yakuta kuyuchin, allpa rumpa kuyurichiktapash sinchiyachin, ashtawanka rakishka pachakuna tiyanatapash wiñachin. (kashnami Jordi Gutiérrez Cabello, Física yachak amawta, kay Politécnica de Catalunya Sumak yachanawasipi yachachik, astrofísico hanan pachata yachak runaka nin).

Mama Killata castellano shimipika Luna shutiwanmi riksin, kay shutika nishaninmi “kawsayta wiñachik”. Allpapachapak shuklla wallaymuyukmi, kikinmanta muyuk, shinallatak allpapachatapash muyuk, mama killa muyuna ñanka mana pakta rumpachu kan ashtawanpash asha suniyashkami.

Mama killa chaska2 allpa pacha kuchullapi kashkata yuyaypaktarinkapakka ishkay hatun llashak chaskakuna kichkiyachik hayñiwan aysarikuk kashkatami hamuktana kanchik. Ishkantak llashak chaskakunaka (1: Allpa, 2: Mama killa) kikinmantami kichkiyanapak aysarinkuna, hatun llashkakuna kashkamanta paykunapurami aysarishpa kuchuyankuna shinallatak mama killaka allpa pachata muyukushkamantami warakarishpa karuyachik ushaypash mirachin. Shinami llashakpura kichkiyarishpa shinallatak muyuymanta karuyarishpa ushaywan chawpiman paktarinkuna, kaytami gravitacional ushay nishpa riksinkuna.

Allpa pacha rumpaka rumiyashka, sinchiyashka wallaymuyuk mana kanchu, allpapachapak pampapash 70% patsakmi yakuwan katashka, kay yakupash rasuyan, yakuyan, waksisapayanllami3, chaymantami mama killa kuchuyay karuyaypash allpa pachapak wallpata shuktakyanchin. Mama killaka allpa pachamanta 350.000 km tupu karupimi, shinallatak kikun muyuna ñanpash suniyashka rumpami, chaymantami mama killaka allpa pachaman ishkay kutin kuchuyan karuyanpash, kay kuyurikunatami Apogeo, Perineo nishpa riksinkuna. Mama killa kuchuyashpaka mamakuchapak yakutapash kuyuchin, kay kuyurishkatami mareas nishpa riksinchik.

Intipak kuchupimi Allpa pachaka suniyashka muyukñan rumpapimi kallpan, shuk muyuytaka 364 punchakunapimi paktarin, shinallatak mama killapash allpa pachatak shuk kutin muyuytaka 28 punchakunapimi paktachin. Kay yupaykunata tantachishpa rikukpi mamakillaka allpa pachata shuk wata ukupika 13 kutinmi muyun, kay yupaymi antis katikilla nishpa shutichishka kan.

Allpa pachapi kawsay kallarishkamanta shimirimaykunaka4, ishkay hatun chaskakuna chimpapura waktarishkamantami mama killaka wiñarirka ninmi. Waktaripi rikurishka ninay rupay mirakpimi allpapi chakllichik5 shuktakyakpi carbono, nitrógeno, hidrógeno chukikunapash rikurirka. Kipaman kay chukikunaka kawsanapak mutsushka (yaku, wayra, allpa, nina) imaykunamanmi tikrarka. Jhon Sutherland runa chuwimanta amawtakka ninmi, kallaripi wiñashka chukikunaka intipak ultravioletas illapawan chakrurishpami ácido ribonucleico ARN ukun kawsayman tikrarka, kay ukun kawsaypimi wiñaymanta ñawpa yayamamapak kawsaypash wawan wawan kawsashpa katikun ninmi.

Antis tarpuna katikilla.

Mama killa shinallatak allpa pachapash ishkantak llashakkuna kashkamanta paykunapuraka gravitación ushaymantami kuchuyankuna. Kay ushay tiyashka shimirimaytaka Sir Isaac Newton runami 1665 - 1666 watakuna llamkashpa riksichirka, kipa watamanka mushuk yachay mashkak runakunapash kimirirkakuna. Kay hatun yuyaykunawanmi Kepler hayñikunata wiñarirkakuna, kipa pachakunapi Galileo runapash kay yuyaykunapi paktarirka.

Newton runapak shimirimayta Antis ayllukunaka 1600 watakuna ñawpami hamuktarkakuna. Mama killa kuyurishka wiñaymanta riksishka yachaykunawanmi allpa pachapi ayllupura kawsanapak tarpunata, mikuna unanchaytapash allichirkakuna. Mama killapak mitakunaka6 allpapachawan Intiwan chimpapurashpa killa kuyurikta rikushkamanta tupukunami, killa kuyurikpika pachakunami wiñarin, kay pachakunata wiñaykawsaymanta katishpa riksishpami tarpunapak katikillata allichirkakuna.

Tarpuk runakunaka mama killapak katikillawanmi kay allpa pachapi tiyashka shuktakyaytapash hamuktarkakuna, kay riksichik yuyaykunata katishpami murukunata, yura pankakunata, sisakunata, hampi kiwakunatapash Pura killapi7 hapinata yacharkakuna. Kay pura killa pachakunaka mama killami achka ushaywan allpa pachapi paktarin, chaymantami yurakiwakunapak ukunpipash chukikuna, alli mikuykuna, hampikunapash wichiman yallin, chaymantami murukunapash mishki, kiwa panka, sisakunapash achka hampiyuk kan.

Sapikunata, allpamurutaka llullu killa8 hamipa kan ninkunami. Kay killa pachakuna gravitación ushayka allpa pachapi ashayashkami, yurakiwa ukunpi tiyashka chukikuna, alli mikuykuna, hampikunapash sapiman tukuy uriyan, allpa murukunapash miski mikunami kan.

Wiñarik killaka9 allpa pachapimi gravitación ushkay punchanta mirakun, chaymatami yurakunata tarpunapak alli pachakuna kan. Kay ushayka tarpushka yurakuna sapimanta yaku aysanapimi yanapan, kashna yakuta aysashpaka tarpushka yurakiwakunaka wiñashpa katinllami..

Paya killa10 pachakunaka gravitación ushaymi allpa pachapi pishiyashpa urmarin. Tarpuk ayllukunaka kay punchakunapimi yurakunapak mallkita utunkuna, kay kuchushka mallkikunapash chakirinlla ismuymanpash mana chayanchu.

Mama killa aycha kawsaypi paktarishka.

Allpapachapi kawsanapak Mama killaka ancha mutsushkami, chaymantami 24 sayllakuna ukupika tukuy kawsak aychapi mushukyayta yanapan: puñuypi, aychapak chirikunukpi11, ukun aychapak chuki shuktakyaypi, shunku yawarpak ushay paktariypipash; kay aycha mushukyaymi kawsayta charishpa katinapash pantarin.

Mama killapak graviación ushaypash runapak uma allikayman chayarinmi, kayta riksina munaywanmi 2019 wata Finlandia llaktapi, 2.600 ayllukuna kikinllatak chukririshpa wañushkamanta taripayta paktarika, taripay puchukashpaka Pura killa ashaktawan yalli wañuykunata tiyashkatami riksirkakuna, kay yachashkamantami mama killa ayllukunapak uma yuyaypipash paktarishkata yacharkakuna.

Hatun yaya Alfonso Cachimuyel Tabango, Antis yachak runapash, Mama killa rupaymanta12 shinallatak Inti rupaymanta13 rimashkapa ninmi. Chaska rupaykuna tiyashpaka allpa pachapi hatun shuktakyay chayamukushkatami riksichin, asha punchakuna kipallami allpa chukchuy, yallitak tamyaypash tiyanka, chaymantami kashna rupaykuna rikurikpika llatka ayllukunaka imashinalla chimpapuranapak allichirinkuna, ninmi.

Puchukaypi yuyaypaktarishpa ninchikmi, mama killaka paypak mitakunawan alli tarpunapi, wiwakuna wiñachinapi, unkuy hampiranapipash yanapan. Pachamamapi runa ayllukunaka tukuy kawsay charikwan tantanakushpa kawsankuna, shinallatak kay pachapi wiñaymanta tiyak ushaykunatapash riksinami kanchik. Tukuyta riksishpallami pakta pakta kawsashun, kayshina riksinakushpa kawsaytami sumak kawsay nishpa riksinkuna (buen vivir).

MUSHUK SHIMIKUNA

  1. Wallaymuyuk: Satélite
  2. Chaska: Planeta
  3. Waksisapay: gas
  4. Shimirimay: Teoría
  5. Chakllichik: Químico
  6. Mita: fases
  7. Pura killapi: luna llena
  8. Llullu killa: luna tierna
  9. Wiñarik killa: Luna creciente
  10. Paya killa: Luna menguante
  11. Chirikunuk: temperatura
  12. Killa rupay: Eclipse lunar
  13. Inti rupay: Ecilpse solar